10. HABEŞİSTAN - OSMANLI İLİŞKİLERİ
Cengiz Orhonlu’nun kitabında Osmanlı – Habeşistan ilişkilerini ayrıntılı bilgi ve belgelerle anlatmıştır (*). Bu detaylı kitabı özetlersek;
O tarihlerde Habeşistan, Mısır’ın güneyinden Mozambik’e kadar uzanan, bu
günkü Somali, Eritre, Etiyopya, Sudan ve Kenya’yı içine alan geniş bir
coğrafyadır. Habeş, Arapçada köle
anlamına gelmektedir ve Habeşistan “Köleler ülkesi” anlamında kullanılmaktadır.
Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında Rıdaniye savaşını kazanması ile Memluk
devletini ortadan kaldıran Osmanlı Devleti, Kızıldeniz sahilindeki topraklara
hakim olmaya başlar. O tarihlerde Hindistan-Kızıldeniz arasındaki deniz
ticareti Portekiz donanmasının kontrolü altındadır. Ticaret; köle, altın ve baharat ağırlıklı
olarak devam etmektedir. Sultan Selim’in Selman Reis’i Cidde Sancakbeyi olarak
atamasından sonra Kızıldeniz’de Osmanlı-Portekiz donanma savaşları yaşanır,
ancak ilk yıllar Portekiz’in üstünlüğüne sahne olur.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1555 yılında tesis edilen Habeş
Beylerbeyliği’ne Mısır kökenli Özdemir Paşa atanır. 1557 yılında, günümüzde
Eritre sınırları içinde olan Massawa limanın ele geçirilmesi, Kızıldeniz’deki
Portekiz üstünlüğünün Osmanlıya geçmesi yönünde atılan ilk adım olur. Özdemir
Paşa 1560 da ilerleyen yaşı ve yakalandığı hastalık nedeniyle vefat eder ve
cenazesi daha sonra oğlu tarafından Massawa’da yaptırılan türbeye nakledilir.
Halen bu türbe ziyarete açıktır.
Osmanlı’nın Özdemir Paşa ile başlayan Habeşistan macerası, zaman zaman
genişleyerek, zaman zaman daralarak uzun yıllar sürer. 1565-1575 yıllarında
Habeş kralının Portekiz’den Osmanlıya karşı yardım istemesi dışında ilişkiler
genelde dostane bir şekilde devam eder. Aynı dönemde Osmanlı da, Habeşistan
kralına karşı Harar emiri 4.Muhammed ile işbirliği yaparak bölgede yayılmaya
başlar. Bugünkü Sudan topraklarında kurulan Func Devletiyle önemli çatışmalar yaşanır. 17.yüzyılda Harar
bölgesi, Eritre ve Kuzey Somali sahil kesimleri Osmanlı İmparatorluğu topraklarıdır.
1875 yılında Süveyş kanalının açılması ile İngilizlerin Mısır ve Sudan
üzerinde imtiyaz hakları istemeleri ve hatta bu bölgelere yerleşmeleri,
İtalyan, Rus ve Fransızların bu coğrafya ile ilgilenmeleri artarak devam eder.
2.Abdülhamit döneminde İngilizlerle Mısır’da yaşanan, Osmanlı–İngiliz
gerginliği uluslararası bir sorun haline gelir. Doğal olarak Osmanlı için
öncelik artık Mısır’dır.
Habeşistan Hükümdarı Fasiladas’ın 4.Mehmed’e 1650 yılında gönderdiği name,
Osmanlı ile Habeşistan arasındaki ilk diplomatik belge olarak kabul edilir ki
bugün bu belge ne yazık ki kaybolmuştur.
2.Menelik’in İtalya ile yaşanan 1.savaş öncesinde 1889 yılında
2.Abdülhamid’e elçi gönderdiği, ülkesinde bulunan Müslümanların tamamen serbest
bir şekilde ibadetlerini yaptıklarını, Hristiyan tebaa aile eşit şartlarda
muamele gördüğünü, Elçisi Ato Josef aracılığıyla bildirir. Bu belge Osmanlı
saray arşivlerinde kayıtlı olarak gözükmektedir, ancak ne yazık ki, yakın zaman
önce bu belge de kaybolmuştur. 1905 yılında Osmanlı Vekiller Meclisinin, cami
tamirleri için Habeşistan’a 4.000 lira gönderdiği de yine aynı arşivlerde
vardır.
1913 yılında Harar Baş Şehbenderliği Addis Ababa’ya nakledilir. O tarihlerde
Habeşistan da bulunan Osmanlı tebaasının Yemen’deki iç karışıklık nedeniyle
gelenler olduğu bilinmektedir. 1917 yılında 1.Dünya Savaşı sırasında Habeşistan’da
yaşanan iç krizler, Habeşistan Saltanat naibi Lic İyasu’nun Osmanlı devletine
meyletmesi, bunun üzerine burada bulunan İngiliz, Rus ve Fransız elçilerinin
onun aleyhine yürüttüğü kampanyalar ve Osmanlının savaştaki durumu nedeniyle
1917 yılında son Osmanlı Baş şehbenderi (Maslahatgüzarı) Mazhar beyin siyasi
faaliyetlerinin sonu olur. İstanbul ile Baş Şehbenderlik arsındaki irtibat
tamamen kesilir.
Harar bölgesine gönderilen Osmanlı askerinin bu bölgeyi benimsemesi ve
askerlik bittikten sonra buraya yerleşmesi, evlenip aile kurması bilinen
konular. Bu şehirde çok sayıda Osmanlı dönemi binası, bütün ilgisizliğe rağmen
halen ayakta durmaktadır.
(*)Osmanlı İmparatorluğunun güney siyaseti – Habeş Eyaleti – Cengiz ORHONLU
– TTK - 1974
